Irena Stanisława Sendlerowa z domu Krzyżanowska, ps. „Jolanta”
(ur. 15 lutego 1910 w Warszawie, zm. 12 maja 2008 tamże) - polska działaczka społeczna i charytatywna, od 1942 członek Rady Pomocy Żydom, Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Dama Orderu Orła Białego i Orderu Uśmiechu.

Rodzina
Jej ojciec, Stanisław Krzyżanowski (1877-1917), syn Jana i Marianny z domu Krajewskiej, był lekarzem, który leczył chorych niezależnie od religii, narodowości czy statusu społecznego. Był mocno zaangażowany w działalność społeczną, przesiąknięty tradycjami polskiej demokratycznej lewicy. Brał udział w rewolucji 1905 roku, należał też do Polskiej Partii Socjalistycznej. Matka, Janina Karolina Krzyżanowska z domu Grzybowska (1885-1944) była córką Ksawerego i Konstancji z domu Zakrzewskiej.
Irena Sendlerowa była dwukrotnie zamężna: z Mieczysławem Sendlerem (1910-2005) pobrała się w 1932, a rozwiodła w 1947. W tym samym roku poślubiła Stefana Zgrzembskiego (właściwie Adama Celnikiera; ur. 1905), Żyda, którego poznała w latach uniwersyteckich. Miała z nim troje dzieci: Andrzeja (ur. i zm. w 1949), Adama (1951-1999) i Janinę. Rozwiedli się w 1959.

Życiorys
Swoje dzieciństwo Irena Sendlerowa ze względu na stan zdrowia spędziła w Otwocku, który miał status uzdrowiska. Często bywała również w Tarczynie, gdzie mieszkali jej dziadkowie. W 1917 roku Stanisław Krzyżanowski zmarł zarażony od chorych tyfusem plamistym. Trzy lata później Irena przeprowadziła się z matką do Piotrkowa Trybunalskiego, gdzie mieszkał brat matki - Ksawery Grzybowski. Tutaj uczęszczała do znanego z patriotycznych tradycji Gimnazjum Heleny Trzcińskiej, wstąpiła do harcerstwa i poznała swojego przyszłego męża - Mieczysława Sendlera. Jej katechetą był ks. Wiktor Potrzebski, bohaterski obrońca Grodna w 1939 roku, poległy w powstaniu warszawskim. Po zdaniu matury Irena wyjechała z Mieczysławem Sendlerem do Warszawy. Tutaj rozpoczęła studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Po dwóch latach przeniosła się na polonistykę. Na podstawie zasady Numerus clausus na końcu indeksu pieczętowano stronę lewą – dla Żydów, prawą stronę aryjską, Irena skreśliła napis strona aryjska w indeksie. Została zawieszona na kilka lat w prawach studenta – studia skończyła dopiero w czerwcu 1939 r. W 1931 roku wyszła za mąż za Mieczysława Sendlera. Wtedy rozpoczęła pracę w pomocy społecznej - w Sekcji Pomocy Matce i Dziecku przy Obywatelskim Komitecie Pomocy Społecznej. Irena Sendlerowa według historyków była dobrą przyjaciółką Marii Skłodowskiej-Curie.

II wojna światowa
Zaczęła pomagać Żydom długo przed powstaniem getta warszawskiego. W grudniu 1942 świeżo utworzona Rada Pomocy Żydom „Żegota” mianowała ją szefową wydziału dziecięcego. Jako pracownik ośrodka pomocy społecznej miała przepustkę do getta, gdzie nosiła Gwiazdę Dawida jako znak solidarności z Żydami oraz jako sposób na ukrycie się pośród społeczności getta. Współpracowała z polską organizacją pomocową działającą pod niemieckim nadzorem i zorganizowała przemycanie dzieci żydowskich z getta, umieszczając je w przybranych rodzinach, domach dziecka i u sióstr katolickich w Warszawie. Uratowała ok. 2500 dzieci. Dzięki odważnej decyzji Matyldy Getter, naczelnej matki przełożonej prowincji warszawskiej Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi, która zobowiązała się przyjąć każde dziecko przemycone z getta, wiele z nich trafiło do sierocińców prowadzonych przez siostry franciszkanki m.in. w Warszawie, Aninie, Białołęce, Chotomowie i Płudach. Pomoc dokonana przez Sendlerową możliwa była dzięki współpracy pozostałych członków Rady Pomocy Żydom, m.in. Zofii Kossak-Szczuckiej i Jana Dobraczyńskiego.
21 października 1943 r. została aresztowana przez Gestapo w swoim mieszkaniu przy ul. Ludwiki 6 m. 82. Po trzech miesiącach śledztwa została skazana na karę śmierci. „Żegota” zdołała ją uratować, przekupując niemieckich strażników. W ukryciu pracowała dalej nad ocaleniem żydowskich dzieci.

Okres powojenny
Po wojnie pracowała na rzecz dzieci, m.in. tworzyła domy sierot, powołała Ośrodek Opieki nad Matką i Dzieckiem – instytucję pomocy rodzinom bezrobotnym. Dane jej było doświadczyć, równie ciężkich jak ze strony gestapo, prześladowań komunistycznego Urzędu Bezpieczeństwa. W więzieniu straciła dziecko (urodziło się ono przedwcześnie i zmarło). W PRL zupełnie o niej zapomniano, co może dziwić, bo przecież kierowany przez nią zespół uratował od zagłady dwa razy więcej Żydów niż znany na całym świecie Oskar Schindler. Przesądził o tym jej AK-owski rodowód.
Związana była z ruchem socjalistycznym i PPS. W latach 1948-1968 należała do PZPR. Wystąpiła z partii po wydarzeniach z marca 1968.
Ostatnie lata życia spędziła w Zakładzie Opieki Zdrowotnej Konwentu Bonifratrów w Warszawie.
Irena Sendlerowa zmarła 12 maja 2008 o godz. 8.40 w szpitalu przy ul. Płockiej w Warszawie. Jak poinformowała kancelaria chorych w szpitalu, leżała tam od 4 maja na oddziale ratunkowym. Pogrzeb odbył się na Cmentarzu Powązkowskim, 15 maja 2008 Irena Sendlerowa została pochowana w grobie rodzinnym w kwaterze 54.
W maju 2013 pamiątki po Irenie Sendlerowej (m.in. medal i dyplom Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, honorowe obywatelstwo Izraela, honorowe obywatelstwo miasta Otwocka wraz z kluczem do bram miasta) zostały przekazane przez córkę Janinę Zgrzembską Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie. Wcześniej, w 2009, do kolekcji muzeum trafiły również medale, pamiątki, książki, a także listy, które Irena Sendlerowa przez wiele lat otrzymywała od młodzieży z całego świata.

Projekt „Life in a Jar”
W 1999 r. amerykański nauczyciel Norman Conard z Uniontown w stanie Kansas zainspirował powstanie szkolnej sztuki teatralnej pt. „Życie w słoiku” (ang. Life in a Jar). Jej tytuł nawiązuje do sposobu, w jaki zachowały się informacje o pochodzeniu uratowanych dzieci: nazwiska rodziców i nowe, przybrane personalia Irena Sendlerowa zakopywała w słoiku, w ogrodzie – tylko dzięki tym notatkom, dzieci które przeżyły wojnę, dowiedziały się o swoich rodzinach.
Przedstawienie oparte na faktach z życiorysu Ireny Sendlerowej wystawiono ponad dwieście razy w Stanach Zjednoczonych i Polsce. Zdobyło ono duży rozgłos w mediach amerykańskich i doprowadziło w końcu do powstania fundacji „Life in a Jar” promującej bohaterską postawę Ireny Sendlerowej. Sztuka ta budzi cały czas żywe zainteresowanie – jest ciągle wystawiana i nadaje coraz większy światowy rozgłos historii Ireny Sendlerowej.

Nagroda imienia Ireny Sendlerowej „Za naprawianie świata”
W 2006 r. stowarzyszenie Dzieci Holocaustu przy udziale Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP powołało do życia nagrodę im. Ireny Sendlerowej „Za naprawianie świata”, przyznawaną nauczycielom i wychowawcom. Partnerem nagrody jest Fundacja Centrum Edukacji Obywatelskiej. Nagroda w wysokości 10000 dolarów przyznawana jest corocznie decyzją Kapituły w Stanach Zjednoczonych i w Polsce dwóm laureatom z tych krajów. Pierwszymi laureatami nagrody są Norman Conard oraz Robert Szuchta – nauczyciel historii w LXIV Liceum Ogólnokształcącym im. Stanisława Ignacego Witkiewicza w Warszawie – zostali oni osobiście wybrani przez Irenę Sendlerową. W roku 2008 polską laureatką nagrody została Anna Janina Kloza, pracująca w VI Liceum Ogólnokształcącym w Białymstoku, w 2009 – Beata Maliszkiewicz – współzałożycielka i dyrektor szkoły „TAK” w Opolu, w 2010 roku - Marzanna Pogorzelska, nauczycielka języka angielskiego w I LO w Kędzierzynie-Koźlu.

Odznaczenia
W 1965 r. została uhonorowana przez izraelski instytut Yad Vashem medalem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata. W 1983 r. zasadziła drzewko w Lesie Sprawiedliwych instytutu.
Postanowieniami Prezydenta RP została odznaczona:
   Orderem Orła Białego - 10 listopada 2003 r.
   Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski - 7 listopada 2001 r.
   Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski - 12 czerwca 1996 r.
Pod koniec 2006 r. z inicjatywy prezydenta Lecha Kaczyńskiego, z pomocą stowarzyszenia Dzieci Holocaustu podjęto starania o zgłoszenie kandydatury Ireny Sendlerowej do pokojowej nagrody Nobla w roku 2007. Na początku 2008 roku akcja ta została z inicjatywy Prezydenta RP wznowiona.
14 marca 2007 r. Senat RP, przyjął uchwałę w sprawie uhonorowania działalności Ireny Sendlerowej i Rady Pomocy Żydom „Żegota” w tajnych strukturach Polskiego Państwa Podziemnego w okresie II wojny światowej. Uchwała Senatu stwierdza m.in.: Senat Rzeczypospolitej Polskiej składa hołd 97-letniej Irenie Sendlerowej, żyjącej dziś w Warszawie oraz nieżyjącym i żyjącym członkom podziemnej Rady Pomocy Żydom „Żegota” i osobom ratującym Żydów w okupowanej Polsce. (...) Zespół kierowany przez Irenę Sendlerową, dziś już w większości nieżyjących osób świeckich i duchownych, przyczynił się w sposób decydujący do uratowania życia co najmniej 2500 dzieci skazanych na zagładę.
11 kwietnia 2007 r. decyzją Międzynarodowej Kapituły Orderu Uśmiechu, na wniosek 15-letniego Szymona Płóciennika z Zielonej Góry, Irena Sendler odznaczona została Orderem Uśmiechu; była najstarszą osobą, która ten order otrzymała. Specjalny prezent muzyczny z tej okazji przygotowały dla niej świdnickie Serduszka. Sendlerowa powiedziała, że obok listu od Ojca Świętego Jana Pawła II i tytułu Sprawiedliwej Wśród Narodów Świata to Order Uśmiechu, odznaczenie od dzieci, jest dla niej największym szczęściem, jakie ją spotkało.
24 maja 2007 r. otrzymała tytuł Honorowej Obywatelki Miasta Stołecznego Warszawy (dyplom, w przeddzień Dnia Pamięci Warszawy, 31 lipca 2007 r., odebrała w jej imieniu córka, Janina Zgrzembska), a w czerwcu 2007 r. wyróżnienie Honorowy Obywatel Miasta Tarczyna.
W 2007 r. władze Tarczyna przyznały Irenie Sendlerowej tytuł Honorowego Obywatela Miasta Tarczyna, a Towarzystwo Przyjaciół Tarczyna nadało jej tytuł swego Honorowego Członka.
1 czerwca 2008 r. Sejm Dzieci i Młodzieży, przez aklamację przyjął uchwałę w sprawie uhonorowania działalności Ireny Sendlerowej i Referatu Dziecięcego Podziemnej Rady Pomocy Żydom „Żegota” w czasie II wojny światowej.
30 lipca 2008 Izba Reprezentantów Kongresu USA uchwaliła rezolucję upamiętniającą postać Ireny Sendlerowej, bohaterskiej Polki, która w czasie okupacji hitlerowskiej uratowała od zagłady około 2500 dzieci żydowskich.
19 kwietnia 2009 - w Seton Hall University w New Jersey Irenę Sendlerową uhonorowano pośmiertnie nagrodą Humanitarian of the Year, przyznawaną przez The Sister Rose Thering Endowment. Nagrodę odebrał konsul generalny w Nowym Jorku Krzysztof W. Kasprzyk, a do Polski przywiozła ją sekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta RP Ewa Junczyk-Ziomecka.
4 maja 2009 została wyróżniona Nagrodą Humanitarną im. Audrey Hepburn. Statuetkę odebrał w Berlinie ambasador Polski w Niemczech, Marek Prawda.
18 kwietnia 2013 Rada Warszawy nadała nazwę alei Ireny Sendlerowej ciągowi pieszemu biegnącemu pomiędzy Muzeum Historii Żydów Polskich a Pomnikiem Bohaterów Getta na Muranowie.
Jest patronką licznych szkół w Polsce.

Upamiętnienie Ireny Sendlerowej w kulturze
   W 2009 roku powstał film na podstawie życiorysu Ireny Sendlerowej - „Dzieci Ireny Sendlerowej”. W postać Ireny Sendlerowej wcieliła się laureatka Oscara Anna Paquin.
   W 2009 roku Irlandzki muzyk AJ Lonergan oraz zespół Sixteen Dead Men upamiętnił Irenę Sendler w utworze „Irena” na płycie „Don’t Boast Dopamine” wydanej przez HFWH Records.
   Utwór na cześć Ireny Sendler skomponował angielski kompozytor Tony Harris umieszczając go na płycie „Choices” wydanej w 2010 roku.
   W 2011 roku powstał film Wróżka z getta opowiadający o czynach bohaterki.
   NINAteka zamieściła 5 odcinkowy reportaż ze wspomnieniami o Irenie Sendlerowej.